Zakon o upravljanju otpadom u Srbiji, koji je donet 2009. godine, predstavlja osnovni pravni okvir za upravljanje otpadom. Međutim, u skladu sa potrebama i zahtevima savremenog društva, zakon je tokom godina podvrgavan brojnim izmenama i dopunama. U ovom tekstu ćemo se fokusirati na najnovije izmene i dopune Zakona o upravljanju otpadom, koji su usvojeni 2023. godine, i uporediti ih sa prethodnom verzijom zakona.

 

Opis zakona

Ovim zakonom uređuju se: vrste i klasifikacija otpada; planiranje upravljanja otpadom; subjekti upravljanja otpadom; odgovornosti i obaveze u upravljanju otpadom; organizovanje upravljanja otpadom; upravljanje posebnim tokovima otpada; uslovi i postupak izdavanja dozvola; prekogranično kretanje otpada; izveštavanje o otpadu i baza podataka; finansiranje upravljanja otpadom; nadzor, kao i druga pitanja od značaja za upravljanje otpadom.

Upravljanje otpadom je delatnost od opšteg interesa.

 

Cilj zakona

Za razliku od prethodnog Zakona o upravljanju otpadom, izmenama i dopunama Zakona o upravljanju otpadom su definisani pojmovi „deponije“ odnosno preciznije neuređena deponija i sanitarna deponija.

Cilj ovog zakona je da se obezbede i osiguraju uslovi za:

  1. upravljanje otpadom na način kojim se ne ugrožava zdravlje ljudi i životna sredina;
  2. prevenciju nastajanja otpada, posebno razvojem čistijih tehnologija i racionalnim korišćenjem prirodnih bogatstava, kao i otklanjanje opasnosti od njegovog štetnog dejstva na zdravlje ljudi i životnu sredinu;
  3. ponovno iskorišćenje i reciklažu otpada, izdvajanje sekundarnih sirovina iz otpada i korišćenje otpada kao energenta;
  4. razvoj postupaka i metoda za odlaganje otpada;
  5. sanaciju neuređenih deponija;
  6. praćenje stanja postojećih i novoformiranih sanitarnih deponija;
  7. razvijanje svesti o upravljanju otpadom.

 

Osnovni principi izmena i dopuna Zakona o upravljanju otpadom

Predloženim izmenama i dopunama se: vrši usaglašavanje odredaba Zakona o upravljanju otpadom sa Uredbom o odlaganju otpada na deponije i propisima iz oblasti veterinarstva; tačnije, konkretnije i preciznije definišu pojedini izrazi koji se pominju u Zakonu: definicija dozvole za upravljanje otpadom, komunalnog otpada, mobilnog postrojenja za upravljanje otpadom, građevinskog otpada, držaoca otpada, farmaceutskog i medicinskog otpada, mobilnog postrojenja, posebnih tokova otpada, skladištenja otpada, insineracije i ko-insineracije; prestanak statusa otpada preciznije reguliše i usaglašava sa zakonom kojim se regulišu tehnički uslovi za proizvod; u oblasti upravljanja otpadom utvrđuje se koja se dokumenta donose pri čemu se pravi razlika između planskih dokumenata i drugih dokumenata koje donose operateri upravljanja otpadom; vrši se usaglašavanje sa odredbama Zakona o planskom sistemu; Vrši se preciziranje sadržaja radnog plana – koji se podnosi zajedno sa ostalom dokumentacijom prilikom podnošenja zahteva za izdavanje dozvole; vrši se preciziranje radnog plana za postrojenja za termički tretman otpada i za deponije otpada i dr.


Ključne razlike između starih i novih izmena I dopuna Zakona o upravljanju otpadom

Primetno je da su u izmenama i dopunama Zakona o upravljanju otpadom uvedene nove definicije i pojmovi. Ovo ukazuje na sve veću važnost pravilnog upravljanja otpadom u društvu. Novi pojmovi i definicije preciznije određuju odgovornosti u procesu upravljanja otpadom i omogućavaju bolje razumevanje pravnih propisa koji regulišu ovu oblast.

Neke od bitnih definicija koje je potrebno spomenuti su sledeće:

  • delatnost upravljanja otpadom jeste sakupljanje, transport, skladištenje, tretman, odnosno ponovno iskorišćenje ili odlaganje otpada, kao i uvoz, izvoz i tranzit otpada;
  • dozvola za upravljanje otpadom jeste rešenje nadležnog organa kojim se pravnom licu ili preduzetniku odobrava obavljanje delatnosti upravljanja otpadom i utvrđuju uslovi postupanja sa otpadom na način koji obezbeđuje najmanji rizik po zdravlje ljudi i životnu sredinu;
  • držalac otpada jeste proizvođač otpada, fizičko ili pravno lice ili preduzetnik koji ima faktičku vlast nad otpadom;
  • farmaceutski otpad jesu svi lekovi, preparati i sirovine, uključujući i njihovu primarnu ambalažu, kao i sav pribor korišćen za njihovu pripremu i primenu;
  • komunalni otpad jeste odvojeno sakupljeni otpad iz domaćinstva, uključujući papir, karton, staklo, metal, plastiku, biootpad, drvo, tekstil, ambalažu, otpadnu električnu i elektronsku opremu, otpadne baterije i akumulatore, kabasti otpad i mešani komunalni otpad i/ili odvojeno sakupljeni otpad iz drugih izvora, ako je taj otpad sličan po prirodi i sastavu otpadu iz domaćinstva, ali ne uključuje otpad iz proizvodnje, poljoprivrede, šumarstva, ribarstva i akvakulture, otpadna vozila i otpad od građenja i rušenja;
  • mobilno postrojenje za upravljanje otpadom jeste pokretna tehnička jedinica u kojoj se otpad tretira (operacijama R1 do R12, D8 i D9) na mestu nastanka otpada, odnosno na drugoj lokaciji proizvođača otpada ili na lokaciji za koju operater mobilnog postrojenja poseduje dozvolu za skladištenje iste vrste otpada koji je predviđen za tretman i na kojoj ispunjava uslove za tretman predmetnog otpada, uz prethodno pribavljenu saglasnost jedinice lokalne samouprave;
  • otpad od građenja i rušenja jeste otpad koji nastaje izvođenjem građevinskih i drugih radova na izgradnji i rušenju objekata, adaptacijama, renoviranju, rekonstruisanju stambenih, industrijskih i drugih objekata, održavanju i zameni infrastrukturnih objekata, kao i iskopima za stambenu, industrijsku i putnu infrastrukturu, i to:
    • neopasan otpad od građenja i rušenja koji ne sadrži opasne materije (reciklabilan, inertan i dr.),
    • opasan otpad od građenja i rušenja koji zahteva posebno postupanje, koji ima jednu ili više opasnih karakteristika koje ga čine opasnim otpadom (otpad koji sadrži azbest, otpad sa visokim sadržajem teških metala i dr.) na koje se primenjuju posebni propisi;
  • ponovna upotreba jeste svaka operacija kojom se omogućava ponovno korišćenje proizvoda ili njegovih delova koji nisu otpad, za istu svrhu za koju su namenjeni;
  • posebni tokovi otpada jesu oni za čije je upravljanje potrebno propisati posebne mere koje se odnose na sakupljanje, transport, skladištenje, tretman, odnosno ponovno iskorišćenje i odlaganje (istrošene baterije i akumulatori, otpadna ulja, otpadne gume, otpad od električnih i elektronskih proizvoda, otpadna vozila, ambalažni otpad, otpadne fluorescentne cevi koje sadrže živu, otpad iz proizvodnje titan dioksida, farmaceutski i medicinski otpad, PCB i PCB otpad, otpad od azbesta, POPS otpad, otpad od građenja i rušenja, otpadni mulj, otpadna živa i živina jedinjenja);
  • posrednik jeste pravno lice ili preduzetnik koji organizuje ponovno iskorišćenje ili odlaganje otpada u ime drugih lica i koji ne preuzima otpad u posed;
  • postrojenje za upravljanje otpadom jeste stacionarna ili mobilna tehnička jedinica za tretman, odnosno ponovno iskorišćenje ili odlaganje otpada, koja zajedno sa građevinskim delom čini tehnološku celinu;
  • potvrda za obavljanje delatnosti upravljanja otpadom jeste rešenje nadležnog organa kojim se pravnom licu ili preduzetniku odobrava obavljanje delatnosti upravljanja otpadom i utvrđuju uslovi postupanja sa otpadom na način koji obezbeđuje najmanji rizik po zdravlje ljudi i životnu sredinu;
  • podnosilac obaveštenja (notifikacije) o prekograničnom kretanju otpada jeste lice koje je uvoznik ili izvoznik otpada, a koje može biti: proizvođač, sakupljač, trgovac, posrednik, držalac ili drugi vlasnik otpada;
  • potvrda prijave za prekogranično kretanje otpada jeste rešenje nadležnog organa kojim se odobrava prekogranično kretanje otpada za pojedine vrste neopasnog otpada u skladu sa posebnim propisom;
  • prevencija obuhvata mere preduzete pre nego što supstanca, materijal ili proizvod postane otpad, kojima se smanjuju količine otpada, uključujući ponovnu upotrebu proizvoda ili produženje životnog ciklusa proizvoda ili štetnih uticaja proizvedenog otpada na životnu sredinu i zdravlje ljudi ili sadržaj štetnih supstanci u materijalima i proizvodima;
  • priprema za ponovnu upotrebu otpada jesu operacije ponovnog iskorišćenja otpada koje se odnose na proveru, čišćenje ili popravku kojima se proizvodi ili delovi tih proizvoda koji su postali otpad, pripremaju tako da mogu biti ponovno upotrebljeni, bez bilo kakve druge prethodne obrade;
  • sakupljanje otpada jeste prikupljanje otpada, uključujući i razvrstavanje i privremeno skladištenje kod proizvođača otpada za potrebe transporta do postrojenja za upravljanje otpadom;
  • sakupljač otpada jeste preduzetnik ili pravno lice koje sakuplja otpad;
  • skladištenje otpada jeste privremeno čuvanje otpada na lokaciji proizvođača ili vlasnika i/ili drugog držaoca otpada, kao i aktivnost operatera u objektu opremljenom i registrovanom za skladištenje otpada;
  • trgovac otpadom jeste svako pravno lice ili preduzetnik koji u svoje ime kupuje i prodaje otpad, uključujući i posrednika koji može da preuzima otpad u posed;
  • vlasnik otpada jeste proizvođač otpada, lice koje učestvuje u prometu otpada kao neposredni ili posredni držalac otpada ili pravno lice, preduzetnik ili fizičko lice koje poseduje otpad.

 

Prestanak statusa otpada

Mnoga pitanja se nameću kada se razmišlja o reciklaži ili operaciji koju nazivamo ponovno iskorišćenje otpada, jer u današnje vreme pogotovu proizvođači koji nemaju kapaciteta i savetnike u oblasti upravljanja otpadom različito tumače član 8b koji je u vezi prestanka statusa otpada.

Prethodnim važećim zakonom Ministar je propisivao tehničke zahteve za pojedine vrste otpada koje kao i postupak ocenjivanja usaglašenosti, ali i  druge posebne kriterijume za određivanje prestanka statusa otpada.

Novim izmenama i dopunama Zakoan o upravljanjku otpadom iz 2023. godine se ovaj postupak dodatno pojednostavljuje i ima uricaja na bolje razumevanje jer obaveza ministra je da propiše

  •     vrste otpada za koje se može podneti zahtev, za postupak ocenjivanja usaglašenosti;
  •     dozvoljene postupke i tehnologije tretmana za vrste otpada iz tačke 1) ovog stava;
  •     druge posebne elemente za određivanje prestanka statusa otpada koji nije naveden u tački 1) ovog stava.

Mnoga pitanja se nameću  kada govorimo o reciklaži ili ponovnom korišćenju otpada, postoji mnogo nejasnoća i pitanja. To je delom zbog člana 8b Zakona o upravljanju otpadom koji govori o prestanku statusa otpada, a koji je bio otvoren za različita tumačenja.

Prethodni zakon je propisivao tehničke zahteve i kriterijume za procenu usaglašenosti za pojedine vrste otpada, ali novim izmenama i dopunama Zakona o upravljanju otpadom iz 2023. godine, ovaj postupak se dodatno pojednostavljuje. Sada je Ministar u obavezi da propiše:

  •     vrste otpada za koje se može podneti zahtev za procenu usaglašenosti;
  •     dozvoljene postupke i tehnologije za tretman otpada iz tačke 1);
  •     druge posebne elemente za određivanje prestanka statusa otpada koji nisu navedeni u tački 1).

Ovo će pomoći boljem razumevanju i primeni zakona.

Vrste planskih dokumenata

Prethodnim Zakonom je bila prepoznata strategija kao planski dokument u vezi planiranja upravljanja otpadom. Novim izmenama i dopunama Zakona o upravljanju otpadom vlada donosi sledeće planske dokumente:

  • Program upravljanja otpadom;
  • Program upravljanja otpadnim muljem;
  • Regionalni plan upravljanja otpadom;
  • Plan prevencije stvaranja otpada.

Osim planskih dokumeata ovim izmenama i dopunama Zakona o upralvjanu otpadom se donose i:

Program je osnovni dokument kojim se dugoročno određuje i usmerava upravljanje otpadom na osnovu analize postojećeg stanja i ciljeva upravljanja otpadom, određuju mere za unapređivanje upravljanja otpadom (priprema za ponovnu upotrebu, reciklaža, ponovno iskorišćenje, odlaganje i drugi načini tretmana otpada) na teritoriji Republike Srbije.

 Program sadrži naročito:

  • Analizu i ocenu stanja upravljanja otpadom;
  • Akcione ciljeve upravljanja otpadom;
  • Akcioni plan upravljanja otpadom.
     

Radni plan za upravljanje otpadom

Radni plan upravljanja otpadom dobio je bitno poboljšanje kroz izmene i dopune Zakona o upravljanju otpadom, što je dodatno pojasnilo njegovu ulogu i značaj u procesu upravljanja otpadom. Ova izmena će pomoći da se bolje razume svrha radnog plana upravljanja otpadom kao ključnog dokumenta u efikasnom upravljanju otpadom za delatnosti skladištenja, tretmana i odlaganja otpada i za sva postrojenja za koja se izdaje integrisana dozvola.

 Za nesanitarne deponije – smetlišta izrađuju se projekti sanacije i rekultivacije, u skladu sa zakonom kojim se uređuje zaštita životne sredine, zakonom o upravljanju otpadom i posebnim propisom, na koje saglasnost daje ministarstvo, a za nesanitarne deponije-smetlišta koje se nalaze na teritoriji autonomne pokrajine nadležni organ autonomne pokrajine.

 Radni plan za upravljanje otpadom ažurira se svake tri godine, kao i u slučaju bitnih izmena u radu postrojenja.
Odgovornost proizvožača otpada

Kao i do sada proizvožač je dužan da sačini plan upravljanja organizuje njegovo sprovođenje, ako godišnje proizvodi više od 100 tona neopasnog otpada ili više od 200 kilograma opasnog otpada kao i da pribavi izveštaj o ispitivanju otpada i obnovi ga u slučaju promene tehnologije, promene porekla sirovine, drugih aktivnosti koje bi uticale na promenu karaktera otpada i čuva izveštaj  pet godina.

Ali..

Međutim, novim izmenama i dopunama Zakona o upravljanja otpada se dodatno naglašava obaveza proizvođača da nakon pet godina ponovo pribave izveštaj, čak i ako nije došlo do promene u načinu funkcionisanja ili generisanju otpada, kako bi se osigurala doslednost i efikasnost procesa upravljanja otpadom.

Proizvođač otpada nije dužan da pribavi dozvolu za privremeno skladištenje sopstvenog otpada, koji je nastao u postupku obavljanja njegove osnovne delatnosti na lokaciji na kojoj je otpad nastao.

Proizvođač otpada koji proizvodi otpad na više lokacija i isti privremeno skladišti u svom centralnom skladištu u obavezi je da za isto pribavi dozvolu za skladištenje otpada.


ORGANIZOVANJE UPRAVLJANJA OTPADOM

Lokacija za izgradnju i rad postrojenja je novim izmenama i dopunama Zakona propisalo da  Ministarstvo daje saglasnost na tehničke i tehnološke uslove iz idejnog projekta za izgradnju i rad deponije/postrojenja za upravljanje otpadom, odnosno organ autonomne pokrajine za postrojenja koja se grade na njenoj teritoriji.

Kada se radi o skladištenju otpada, važno je napomenuti da se za privremeno skladištenje kod proizvođača, vlasnika ili držaoca otpada ne može koristiti lokacija duže od 36 meseci. Nakon isteka ovog perioda, otpad se mora predati na tretman, ponovno iskorišćenje ili odlaganje. Novim izmenama i dopunama Zakona o upravljanju otpadom, rok za privremeno skladištenje je produžen sa 12 na 36 meseci, što će omogućiti proizvođačima da (bolje) organizuju upravljanje otpadom. Važno je da se pridržavaju ovog ograničenja i propisanih procedura kako bi se zaštitilo okruženje i zdravlje ljudi.

 

Izdavanje dozvola za upravljanje otpadom

Nove izmene i dopune Zakona o upravljanju otpadom, koje je propisalo regulatorno telo, sadrže mnoge odredbe koje su bile predmet razgovora i spominjane u prethodnom periodu. Ove izmene značajno utiču na obaveze operatera za upravljanje otpadom u vezi sa upravljanjem otpadom. U narednim člancima će biti detaljnije obrađene ove novine, s obzirom da predstavljaju značajan korak napred u uspostavljanju efikasnog i održivog sistema upravljanja otpadom u Srbiji.


Finansijske garancije

Ovaj novi zakon daje mnogo jasniju definiciju finansijskih garancija u poređenju sa prethodnim zakonom koji ih je samo prepoznavao. Konkretno, ovaj novi zakon uključuje poseban član koji detaljnije objašnjava šta se podrazumeva pod finansijskim garancijama. Na taj način, postoji veća sigurnost i jasnoća u vezi sa ovim finansijskim instrumentima, što će svakako biti od koristi svim stranama koje ih koriste.

“Vlada utvrđuje vrste finansijskih garancija i ekvivalentnog osiguranja kojim se obezbeđuje obavljanje delatnosti upravljanja otpadom (sakupljanje, transport, tretman skladištenje, ponovno iskorišćenje i odlaganje otpada i prekograničnog kretanja otpada, trgovina i posredništvo), izdavaoce i korisnike, sadržinu, uslove izdavanja, korišćenje i povlačenje sredstava obezbeđenja, postupak izvršenja, elemente za utvrđivanje visine i način obračuna, kao i maksimalni iznos osiguranja od građansko-pravne odgovornosti za zagađenje.”